17 Anaïs López - De schildpad en de monnik

Mijn ontmoeting met de schildpad.
Anaïs López
Barietprint.

Een foto, afgedrukt op barietpapier. Dat wijst naar de ouderwetse analoge fotografie, in de  vorige eeuw, met negatief films en platen. In de donkere kamer werd licht geprojecteerd door een transparant negatief, op een papier met een gelatine-zilver laag. Zilver oxideert zwart onder invloed van licht. Hoe meer licht op het papier, des te zwarter het zilver. De kunst was zoveel mogelijk tinten grijs, wit en zwart op één afdruk te combineren.

Barietpapier bestaat al lang, al maar werd - en wordt - minder gebruikt. Het maakt de diepste zwarten mogelijk en tegelijk de hoogste contrasten in wit. Deze foto ademt vooral de sfeer van de stille, geheimzinnige, donkere onderwaterwereld , in (bijna) verdwenen vakmanschap. De afdruk op barietpapier mist alle snelheid en oppervlakkigheid, die onze tijd kenmerkt. Hier geen gemiddelde belichting, geen gemiddeld contrast, geen gemiddelde tonen. De fotograaf behandelt haar foto als een bijzondere registratie ne besteedt uiterste zorg zowel aan de opname, als aan de afdruk. Nadruk waar nodig in felle kleuren en contrasten, bescheiden, ingehouden tinten in de achtergrond. Een verrassende verschijning in een archeologisch oerbeeld.

Het zou kunnen dat deze foto, afgedrukt op zwart-wit barietpapier, is ingekleurd. Maar er bestaan tegenwoordig ook zogenaamde bariet-digitaal-kleurpapieren. Doel daarvan is de hoogst mogelijke verzadiging te verkrijgen van de kleuren. Dit noemden wij vroeger ‘een vette druk’. Ik kan geen beter woord verzinnen voor deze afbeelding van een schildpad, met een blauw schild en daarop gouden vlekken. Een vette druk met vette contrasten. Van een oeroud beest. In een duister water. Op zoek naar een beschermende holte onder ronde, gladgeslepen stenen. Net boven de gesloten bodem van de rivier.

Anaïs López, de fotografe van deze schildpad, ontmoet een visser bij die rivier. Hij vertelt haar hoe Nederlands waterbouwkundig ingrijpen, in deze rivier ‘de Kamo’ in Kyoto, het bodemsediment ,de insectenwereld en de paaigronden van de vis verwoest.  Deze schildpad voelt het wegraken van zijn natuurlijke leefwereld en is gedwongen zijn heil hogerop te zoeken, dichter bij de oorsprong van de rivier, in het woud boven in de bergen.  Hij – of zij – houdt niet van mensen. Anaïs verliest de schildpad uit het oog. Ze gaat op zoek maar wordt door haar zwangerschap gedwongen terug te keren naar Nederland, om thuis te bevallen van een dochter. Het barietcontrast van beginnend en voltooid leven laat haar niet los. Ze zal hoe dan ook terug naar Japan, naar Kyoto, op zoek naar ‘haar’ schildpad, die ze ‘Kami’ doopte: ‘goddelijk wezen’ in het Japans. Tot zover het documentaire verhaal van de tentoonstelling in het Sieboldhuis in Leiden. Een zakelijk verslag met diepe poëtische ondertonen. Een ‘vet’ verhaal.

Het is de belangrijkste en meest gehoorde waarschuwing in onze tijd: het verlies aan natuur is onomkeerbaar. Zo betogen wetenschapper, schrijvers en kunstenaars. En veel van hen zetten hetzelfde middel in om ons te overtuigen: de schoonheid van de natuur. López maakt prachtige foto’s. In Japan staat de schildpad voor een lang en gelukkig leven. Een schildpad zien wij als een mythisch dier, getuige van de ouderdom van de aarde, en vooral van haar vruchtbaarheid. Grensbewoner van de diepte en de oppervlakte. Ook wel geassocieerd met vrouwelijke kracht en vruchtbaarheid, en in sommige culturen met zwangerschap. Een geheimzinnig wezen met hoge leeftijd en de wijsheid van de ouderdom. Die woont in duistere diepten waar de mens niet komt.

Anaïs López vraagt een Japanse schilder zijn visie te schilderen. Hij doopt zijn gevoel in inkt en schildert vlekkerige taferelen in grijstinten op rijstpapier. Japanser kan het niet. Het gaat altijd om wat zich verschuilt achter de oppervlakte, en die oppervlakte is meestal de zichtbare natuur. Veel meer dan bij ons in Europa is de natuur in Japan de levensbodem voor de mens. Een bodem om te koesteren en zuinig op te zijn. Nergens zag ik zo zuiver gespaarde wortelstelsels boven de grond. Heilige grond.

Een aansprekend verschil met ons in Europa is hoe de visser omgaat met de vis, na de vangst. Wij meten het dier op met een meetlint, en wegen het op een weegschaal. De Japanse visser is slimmer en meer respectvol. Hij inkt de vis direct na de vangst in met zwarte inkt en legt dan een vel rijstpapier over de vis heen. Zo ontstaat een afdruk waaraan je alles kunt zien wat je van de individuele vis wilt weten. De afdruk bewaart ook de ziel van de vis, en wordt uit respect alleen gemaakt wanneer de vis daadwerkelijk wordt opgegeten door de visser. In Japan heet zo’n afdruk een Gyotaku en Anaïs noemde de gyotaku hierboven  ‘de denker’. Ze heeft het papier met opzet gekreukt.

López neemt haar eigen leven als startpunt. Haar persoonlijke verlies. Haar bijzondere ervaringen. Haar private ouderschap. Haar zorg verbonden met haar nakomeling. Misschien voelt zij een overeenkomst met de schildpad. Deze schildpad lijkt solitair te leven, zoals zo vaak wanneer je een schildpad tegen komt, is hij -of zij - alleen. En ook Anaïs onderneemt de zoektocht naar hem op haar eentje. De manier waarop ze haar verhaal theatraal vertoont, suggereert meer dan bewondering voor de schildpad. Het dier is haar zielsverwant.

Dit is zo’n tentoonstelling die je wegvoert van je dagelijkse beslommeringen. Onder de mantel van de schoonheid van de Japanse natuur wordt je steeds meer ‘grote’ thema’s gewaar, zoals leven en dood, de achteruitgang van de natuur maar ook haar grootsheid, de nietigheid van ons kortstondig zwoegen en het verlangen om je belevenissen met anderen te delen. Op die typisch Japanse wijze die aandacht heeft voor alles en je aanspoort voor alles aandacht te hebben. Niet schreeuwerig en lelijk zoals de grote blockbusters in de Nederlandse musea, maar bijna zonder pretenties, verstild en verfijnd. Je wordt hier niet opstandig, niet droevig, niet geconfronteerd met schuld of wanhoop, geen grote emoties. Het verhaal is een soort kennisgeving, zonder dat je iets wordt opgedrongen. Het gaat hier om innerlijk, om tijd voor diepgang, om even aangeraakt te worden door de oorsprong van de schoonheid van het leven.

López onderneemt een zevenjarige queeste om de schildpad terug te vinden. Tot in de bovenloop van de rivier, in de bergen, bij een Shintotempel waarin slechts één monnik de wacht houdt. De monnik beschermt standvastig de schildpad tegen de opdringerige mens. Alleen en moedig als een Samoerai, onder de dreigende luchten van een neerdalende tyfoon, wijst hij Anaïs terug naar beneden. Hij is de dienaar van de riviergodin, Kami, de blauwe schildpad met gouden vlekken. Gedreven door haar wijsheid, is hij zich bewust van onze enige opdracht tegenover de natuur: respect. Anaïs dringt niet verder aan.

Ga kijken. Je grond wordt er dieper van. ¹

Leiden Sieboldhuis, nog t/m 7 december 2025

Als u op de plaatjes hieronder klikt, ziet u een vergroting

Eindnoten en fotoverwijzing

¹ Zie ook de website van Anaïs López: https://anaislopez.nl/

Alle foto's ©Mandarte.